Uyak (Kafiye) Bilgisi

Uyak (Kafiye) Bilgisi

Kafiye: Mısra sonlarında, farklı kelimelerdeki ses (harf) benzerliğine kafiye

denir. Kafiyenin oluşabilmesi için mısra sonundaki kelimelerde şu özellikleri

aramak gerekir:

a) Ses benzerliği olan kelimelerin farklı kelimeler olması gerekir.

b) Ses benzerliği olan kelimelerin yazımının aynı olması gerekir.

Altın da bir pula olur mu kabil

Ehli ile konuş olasın ehil

Cahille konuşma olursun cahil

Kişi ayarından düşer mi düşer

Yukarıdaki şiirde "il" seslerinde kafiye vardır. Ses benzerliğindeki seslerde,

ses sayısının artmasına göre kafiye çeşitli kısımlara ayrılır:

a) Yarım Kafiye: Mısra sonlarında tek ses benzeşmesine dayanan kafiye

türüdür. Aslında, bu benzeşmenin sessiz harflerde olması gerekir. Halk

edebiyatında yarım kafiye çok kullanılmıştır.

Mehmed'im sevinin başlar yüksekte!

Ölsek de sevinin eve dönsek de

b) Tam Kafiye: Mısra sonlarında iki sesin benzeşmesine dayanan kafiye

türüdür.

Nasihatim sana: Herzeyle iştigali bırak

Adamlığın yolu nerdense bul da girmeye bak

c) Zengin Kafiye: Mısra sonlarında üç ve daha fazla sesin benzeşmesiyle

meydana gelen kafiye çeşididir.

Her şey akar su, tarih, yıldız, insan ve fikir

Oluklar çift, birinden nur akar birinden kir

Not (1): Kafiye olan sesli harflerin üzerinde uzatma işareti "^" varsa,

bu sesliler tek ses değil iki ses olarak kabul edilir ve buna göre de kafiye

türü değişir.

Mesela İstiklâl Marşı'nın yedinci kıtasındaki

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ

Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şühedâ

Cânı cananı bütün varımı alsın da Hüdâ

Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ

"dâ" seslerinde tam değil, zengin kafiye vardır.

Not (2): Tunç kafiye olarak adlandırılan kafiye türünü bazı edebiyatçılar

kabul ederken, bazıları da kabul etmez. Bu sebeple Tunç kafiye

kimi kitaplarda anlatılırken kimi kitaplarda hiç değinilmez. Fakat çoğu

edebiyatçı bunu farklı bir kafiye türü olarak kabul etmez ve Zengin

kafiyeye dâhil eder.

Tunç Kafiye: En az üç sesten oluşan bir ya da daha çok kelimenin

diğer mısraların içinde geçmesiyle oluşan kafiye türü olarak tanımlanır.

İnsan bu, su misali kıvrım kıvrım akar ya

Bir yanda akan benim öbür yanda Sakarya

d) Cinaslı Kafiye: Okunuşları ve yazlışları aynı ancak anlamları farklı

olan kelimelerle yapılan kafiye çeşididir. Tunç kafiye sesteş kelimelerle

yapılır.

Niçin kondun a bülbül

Dalımdaki asmaya

Ben yarimden vazgeçmem

Götürseler asmaya

Yukarıdaki şiirde, ikinci mısrada asma kelimesi "üzüm veren bir bitki";

dördüncü mısrada ise "öldürmek" anlamında kullanılmıştır.

Redif

Redifin tanımını yapmadan önce şunları bilmek gerekir:

* Redifler daima dizenin en sonunda bulunur, yani kafiyeden sonra gelir.

* Redifin olduğu her yerde mutlaka kafiye de vardır. Bu sebeple redifin

bulunduğunu gördüğünüz her yerde kafiyeyi de bulmaya çalışınız.

Redif: Mısra sonlarında, görevleri aynı olan eklerin, ya da anlamları aynı

olan kelimelerin tekrarlanmasına redif denir. Tanımdan da anlaşılacağı

üzere iki tür redif vardır:

a) Ek Halindeki Redifler

b) Kelime Halindeki Redifler

a) Ek Halindeki Redifler: Eş görevli eklerin tekrarlanmasıyla oluşan rediflerdir. Türkçedeki yapım ve çekim eklerini kavramadan, ek halindeki redifleri kavramanız mümkün olamayacaktır. Eğer bu konularda bir eksiğiniz varsa, önce bunları tamamlamanız ve ondan sonra ek halindeki redifleri kavramak için çaba sarf etmeniz gerekir. Fakat ek halindeki rediflerin çoğu, kelimeye bağlanan ekler olduğundan bu konudaki genel kaide: "Kelimenin köklerinde kafiye, eklerinde ise redif vardır." şeklindedir. Bu kural bilinerek mısraya bakılırsa ek halindeki rediflerin yüzde doksanı mısrada tahmin edilebilir. Ancak bu kaide her zaman geçerli olmadığından

yine de "ekler" konusunda bilgi sahibi olunması konunun kavranması açısından gereklidir.

Susuz değirmenlerin ne ile döner çarkı

Kerem etmeyen beyin fakirden nedir farkı

Yukarıdaki beyitte, "ı" sesleri, ismin -i hali olduğundan yani, her ikisinin de

görevi aynı olduğundan rediftir. Kelimenin köklerinde ise "ark" sesleri

benzeştiğinden bunlar da zengin kafiyeyi oluşturur.

Bu beyite pratik yoldan yaklaşırsak: Beyitin birinci mısrasında,

kafiyeye söz konusu olan kelimenin kökü "çark", ikinci mısrada ise kelimenin

kökü "fark"tır. Dolayısıyla, "ı" seslerinin ek olduğu için redif olduğunu pratik

yönden söyleyebiliriz.

Kelimenin köklerinde kafiye bulunduğundan "ark" seslerinde de

zengin kafiye vardır.

Fakat, bu pratik yol her zaman işlemeyebilir:

Kokuyor burnuma Sivr'alan köyü

Serindir dağları soğuktur suyu

Yâr mektup göndermiş yadigâr deyi

Gözünün yaşını sil deyi yazmış

Yukarıdaki dörtlükte, kelimelerin kökleri:

"köy", "su", "de" dir. Görüldüğü gibi kelimelerin köklerindeki sesler aynı

değildir. Acaba burada "y" sesi kafiye olarak mı yoksa redif olarak mı

alınacaktır?

Oysa, çözüm çok basittir."y" sesi birinci mısrada kelimenin köküne

dahil olurken, ikinci ve üçüncü mısralarda yardımcı ses (kaynaştırma ünsüzü)'tir.

Yani "y" seslerinin görevi farklıdır. Bu durum da kafiye tanımına uygun olduğundan

kafiye olarak kabul edilecektir.

Aynı durum İstiklal Marşı'nın üçüncü kıtasında görülmektedir:

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım,

Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner aşarım.

Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Yukarıdaki dörtlükte ise, kelimelerin kökleri:

"yaş", "şaş", "aş" ve "taş" kelimeleridir. Burada da kelime köklerinden sonra

gelen "a" sesleri kafiye olarak mı yoksa, redif olarak mı alınmalı sorusu akla

takılmaktadır. O halde, bu köklere eklenen "a" sesinin görevinin ne olduğunu

incelemek gerekir:

İlk mısrada: yaş - a - r - ı - m

kök yapım eki geniş zaman yardımcı ses I. tekil

şahıs eki

İkinci mısrada: şaş - a - r - ı - m

kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil

şahıs eki

Üçüncü mısrada: aş - a - r - ı - m

kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil

şahıs eki

Dördüncü mısrada: taş - a - r - ı - m

kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil

şahıs eki

Yukarıda da görüldüğü gibi ilk mısradaki "a" sesi ile diğer "a" seslerinin görevleri farklıdır. Bu özellik sebebiyle, "a" seslerinin kafiye olarak alınması gerekir.

b) Kelime Halindeki Redifler: Aynı anlamdaki kelimelerin tekrarlanmasıyla

meydana gelen rediflerdir. Bu tür redifleri mısralarda görebilmek oldukça

kolaydır:

Doğru söylerim halk razı değil

Eğri söylerim Hak razı değil.

Yukarıdaki beyitte "razı değil" kelimeleri redif, ondan önceki "k" sesleri ise

yarım kafiyedir.

Bir başka örnek:

Zannetme ki şöyle böyle bir söz

Gel sen dahi söyle böyle bir söz

Yukarıdaki beyitte "böyle bir söz" kelimeleri redif, ondan önceki "öyle" sesleri ise

zengin kafiyedir..

Bir başka örnek:

Kimsesiz hiç kimse yok, var herkesin bir kimsesi

Kimsesiz kaldım meded, ey kimsesizler kimsesi

Yukarıdaki beyitte "kimsesi" kelimeleri redif, ondan önceki "r" sesleri ise

zengin kafiyedir..

Son olarak şuna da dikkati çekmek gerekiyor:

Kelime halinde bulunan redfilerden hemen önce, ek halinde redif de

bulunabilir. Böylece, ek halindeki redifle kelime halindeki redif arka arkaya

gelebilir:

Elimi beş yerinden, dağladı beş parmağın,

Bağrımda yanmadık bir yer bırakmadan git

Bir yarın göçtüğünü, çöktüğünü bir dağın

Görmemek istiyorsan, ardına bakmadan git!

İkinci ve dördüncü mısralarda hem ek halinde redif, hem de kelime halinde redif bulunmaktadır. Yukarıdaki mısralarda "madan" ekleri "zarf-fiil"dir.